28 Δεκ Τι φοβίες έχουν τα παιδιά, ανάλογα με την ηλικία τους;

Τα παιδιά έχουν διάφορες ανησυχίες, που σχετίζονται με φοβίες για τέρατα έως φυσικές καταστροφές. Μπορεί να εμφανιστούν τυχαία ή να προκληθούν από κάποιο συμβάν της καθημερινότητας. Η όλο και μεγαλύτερη αντίληψή τους για τον κόσμο, μέσα στον οποίο ανήκουν,  και η ικανότητά τους να αναμένουν δυσάρεστα πράγματα που μπορεί να συμβούν, ενισχύουν το φόβο τους.

Πολλοί από τους φόβους των παιδιών είναι υπαρξιακοί, με την έννοια ότι είναι ενδεικτικοί της ανάπτυξης ενός παιδιού. Tα παιδιά, όσο ωριμάζουν, αντιλαμβάνονται ότι είναι ξεχωριστές -από τη μητέρα τους- οντότητες. Ο αποχωρισμός είναι μία εμπειρία με πολύ μεγάλο αντίκτυπο, ταρακουνάει το συναισθηματικό κέντρο του εγκεφάλου του παιδιού, και μπορεί να δημιουργήσει συναισθήματα φόβου. Όσο το παιδί γίνεται πιο αυτόνομο, γίνεται ταυτόχρονα και λιγότερο εξαρτημένο από τον φροντιστή του, κάτι που μπορεί να προκαλέσει ανησυχία.

Όσο το παιδί μεγαλώνει, αυτός ο φόβος συχνά μεταμορφώνεται σε κάποιου άλλου τύπου ανησυχία. Παρ’ όλα αυτά οι φόβοι και οι ανησυχίες μοιράζονται την ίδια ρίζα: τον αποχωρισμό.

Ανησυχίες και φόβοι που υποχωρούν ή μεγαλώνουν είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης μας. Στην πραγματικότητα μεγάλο μέρος της ενέργειας του εγκεφάλου καταναλώνεται στην αξιολόγηση εισερχομένων πληροφοριών που αφορούν κινδύνους και στην αποστολή σινιάλων στο σώμα. Δεν γνωρίζουμε πάντα το πότε φοβόμαστε και το συναισθηματικό ασυνείδητο λειτουργεί έξω από τη συνειδητή αντίληψή.

Ο Joseph LeDoux, ένας από τους παγκοσμίως κορυφαίους νευροεπιστήμονες που μελετάει το άγχος, έχει δείξει ότι είναι πιθανό να είναι κάποιος γεμάτος με φόβο και ωστόσο να μην είναι σε θέση να το εκφράσει.

Συνήθεις φόβοι και ανησυχίες

Η ακόλουθη λίστα περιέχει κάποιους από τους συνήθεις φόβους και ανησυχίες που τα παιδιά εκφράζουν σε διαφορετικές ηλικίες. Πολλοί από αυτούς τους φόβους σχετίζονται με αναπτυξιακές αλλαγές και ανωριμότητα. Κάποιες φορές, τα παιδιά δεν μπορούν να διατυπώσουν ποιος είναι ο φόβος τους. Στρατηγικές για να βοηθήσετε τα παιδιά με υψηλότερα επίπεδα άγχους μπορείτε να βρείτε στα άρθρα Helping the anxious teen or child find rest και When the worry bugs are in your tummy (άρθρα της Deborah MacNamara, που θα βρείτε στην ιστοσελίδα της)

0-6 μηνών

Τα βρέφη μπορεί να δείξουν σημάδια φόβου σε δυνατούς θορύβους που συμβαίνουν απρόβλεπτα και απροσδόκητα. Επίσης, η έλλειψη φυσικής, οπτικής και ακουστικής επαφής με τους ενήλικες μπορεί να τα πανικοβάλει, επειδή τα τμήματα του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνα για τη μονιμότητα του αντικειμενου* δεν είναι πλήρως ανεπτυγμένα. Όταν χάνουν επαφή με ένα άτομο δε γνωρίζουν ότι αυτό το άτομο θα επιστρέψει, επειδή έχουν έλλειμμα στο να κατανοήσουν γνωστικά ότι τα αντικείμενα είναι μόνιμα και σταθερά στον χώρο και στο χρόνο (όπου αντικείμενο στην προκειμένη περίπτωση είναι το άτομο)

7-12 μηνών

Ένα παιδί αυτής της ηλικίας δείχνει σημάδια κατανόησης της μονιμότητας του αντικειμένου, όπως επίσης και της αιτιότητας (υπάρχει μία αιτία που προκαλεί ένα αποτέλεσμα). Αντιλαμβάνεται ότι οι ενήλικες φροντιστές του (κι αν φύγουν από το οπτικό του πεδίο), μπορεί να ξαναεμφανιστούν και ότι έχει κάποια επιρροή στις πράξεις των άλλων, παραδείγματος χάριν, όταν κλαίει, κάποιος θα τον σηκώσει. Σε αυτή την ηλικία, είναι σύνηθες για αυτόν να εμφανίσει το “φόβο του ξένου”, πράγμα που μας δείχνει ότι ο εγκέφαλός του έχει ωριμάσει αρκετά για να προσκολληθεί σε ένα άτομο, ως το βασικό του φροντιστή. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να ντρέπεται τους ανθρώπους με τους οποίους δεν έχει επαφή, όπως επίσης και να δείχνει προτίμηση στην παρέα της αρχικής του προσκόλλησης. Ακόμα,μπορεί να τρομοκρατείται συχνά από δυνατούς ήχους, όπως επίσης και από αντικείμενα που εμφανίζονται ξαφνικά ή δεσπόζουν τεράστια μπροστά του.

Ενός έτους

Ο αποχωρισμός από τους γονείς είναι ένας συνήθης συναγερμός κινδύνου και φόβου σε αυτή την ηλικία και συνεχίζει μέχρι την ηλικία των έξι ετών. Ένα μικρό παιδί παραμένει πλήρως εξαρτημένο από τους ενήλικες για τη φροντίδα του (και την προστασία του), άρα, είναι πιθανό να τρομάξει όταν απομακρύνεται από αυτούς. Μπορεί ακόμα να φοβηθεί αν πονέσει ή χτυπήσει, όπως επίσης και από δυνατούς ήχους, όπως το καζανάκι της τουαλέτας (ήχοι με τους οποίους είμαστε εξοικειωμένοι ως ενήλικες, και για αυτό μπορεί να μας φανεί παράξενο).

Δύο ετών

Τα μικρά παιδιά αυτής της ηλικίας δείχνουν να φοβούνται τα ζώα όπως και τα μεγάλα αντικείμενα. Το μικρό τους μέγεθος, όπως και η έλλειψη εξοικείωσης και κατανόησης των ζώων και των αντικειμένων, αυξάνει την αίσθηση κινδύνου. Μπορεί επίσης να δηλώσουν ότι φοβούνται το σκοτεινό δωμάτιο, κάνοντας τον νυχτερινό αποχωρισμό από το γονιό όλο και πιο δύσκολο.  Τέλος, τα δίχρονα παιδιά αισθάνονται πιο άνετα όταν υπάρχει μία δομημένη ρουτίνα στην καθημερινότητά τους, επομένως οι αλλαγές στο περιβάλλον τους είναι μία πιθανή πηγή ανησυχίας για αυτά.

Τριών με τεσσάρων ετών

Με την όλο και μεγαλύτερη ανάπτυξη του εγκεφάλου του, αναπτύσσεται και η φαντασία του παιδιού αυτής της ηλικίας, καθώς και η ικανότητα του να περιμένει άσχημα πράγματα να συμβούν στο ίδιο ή σε άλλους ανθρώπους. Τα όνειρά του, γίνονται πιο ζωντανά και πιθανόν να εμφανίζονται σε αυτά τέρατα ή άλλα τρομακτικά πράγματα. Μπορεί να φοβάται τα ζώα, τις μάσκες, το σκοτάδι και πολύ πιθανόν να αναζητά την παρηγοριά των γονιών του, μέσα στη νύχτα, όταν έχει αναστατωθεί πολύ. Ενδέχεται επίσης, να ξαναδείτε σημάδια άγχους αποχωρισμού, εξαιτίας της όλο και μεγαλύτερης ανάγκης του για ανεξαρτησία, όπως αποδεικνύεται από φράσεις όπως: “Θα το κάνω μόνος/η μου” ή “Μπορώ μόνος/η μου”l…

Πέντε με έξι ετών

Σε αυτή την ηλικία,το παιδί ίσως εκφράσει φόβο μήπως πονέσει ή χτυπήσει, αλλά και φόβο για τους “κακούς ανθρώπους”. Στο παιχνίδι του μπορεί να αντανακλώνται τέτοιου τύπου σκέψεις, γιατί μπορεί να φαντάζεται άσχημα πράγματα να συμβαίνουν, πράγματα που δε βασίζονται στην πραγματικότητα. Είναι πιθανό να εκφράσει φοβίες για φαντάσματα και μάγισσες ή άλλα υπερφυσικά όντα. Οι αστραπές και οι κεραυνοί μπορούν επίσης να του δημιουργήσουν ένταση. Ο μοναχικός ύπνος, όπως και το να μένει μόνος γενικά, μπορεί να έχει κάποιες δυσκολίες γιατί τώρα ολοκληρώνεται το αναπτυξιακό στάδιο που σχετίζεται με την αντίληψη του ξεχωριστού εαυτού.

Επτά με οκτώ ετών

Οι κοινοί φόβοι αυτής της ηλικίας συμπεριλαμβάνουν το φόβο της μοναξιάς που μπορεί να οδηγεί στην αναζήτηση παρέας, ακόμα κι όταν παίζει μόνη της. Μπορεί να μιλάει για το θάνατο και μπορεί να της προκαλούν ανησυχία γεγονότα που τραυματίζουν ή σκοτώνουν, όπως  τα αυτοκινητιστικά και τα αεροπορικά ατυχήματα. Ενδέχεται να εκφράζει ακόμα φοβία για το σκοτάδι, που είναι προέκταση της ανάπτυξής της ως ξεχωριστό ον. 

Εννιά με δώδεκα ετών

Η προέφηβος μπορεί να εκδηλώσει ανησυχία σχετικά με τη σχολική της επίδοση, όπως για παράδειγμα φόβο για τα τεστ και τα διαγωνίσματα. Μπορεί να την προβληματίζει η εξωτερική της εμφάνιση,  εξίσου όμως φοβάται τους τραυματισμούς, τα χτυπήματα και το θάνατο. Όσο γίνεται πιο αυτόνομη και πιο κοινωνική, περιεργάζεται τον εαυτό της και τον συγκρίνει: Ποια είμαι εγώ σε σχέση με τους άλλους; Ποια είμαι εγώ απέναντι στους άλλους; Όλο αυτό μπορεί να της προκαλέσει κάποια ταραχή. Πιθανόν να εκφράσει δυσφορία σε σχέση με το γεγονός ότι μεγαλώνει και δεν το θέλει, ενώ άλλα παιδιά δείχνουν ενθουσιασμό και ετοιμότητα να αφήσουν πίσω την παιδική τους ηλικία. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε εδώ,  ότι όσο πιο σημαντική είναι για ένα παιδί η επιρροή των συνομηλίκων της, τόσο περισσότερo άγχος μπορεί να βιώνει σε αυτή την ηλικία, μιας και για να κατανοήσει τον εαυτό της στρέφεται πάντα στους συνομηλίκους.

Εφηβεία

Για κάθε έφηβη, οι διαπροσωπικές σχέσεις μπορεί να είναι πηγή σύγχυσης, ανησυχίας και φόβων. Όσο κι αν τολμά να κάνει βήματα προς τα μπρος, ως κοινωνικό όν, τόσο έχει ακόμα την ανάγκη να μπορεί να βασιστεί στους δικούς της στο σπίτι, για να την βοηθήσουν να κατανοήσει τον κόσμο, από ζητήματα που αφορούν το σχολείο έως ζητήματα που έχουν να κάνουν με τους φίλους της. Η έφηβος είναι πιθανό να εκφράσει φόβους για πολιτικά θέματα, δεδομένου ότι μεγαλώνει η αντίληψή της για τον κόσμο και γνωρίζει ότι σιγά- σιγά προχωρά προς την ενηλικίωση. Κάποιες έφηβες δείχνουν σημάδια μιας αυξανόμενης δεισιδαιμονίας, σε μία προσπάθεια να απαλύνουν κάποιες φοβίες της ηλικίας τους. Η αναμονή για το μέλλον και ό,τι αυτό επιφυλάσσει  μπορεί να γίνει πηγή ανησυχίας, μαζί με φοβίες για φυσικές καταστροφές και οποιαδήποτε ανησυχία σχετίζεται με το γεγονός ότι μεγαλώνουν.

Στρατηγικές για να αντιμετωπίσετε τις φοβίες

Για ένα μικρό παιδάκι ο φόβος συχνά μπορεί να ανακουφιστεί μέσα από τη σύνδεση με έναν στοργικό φροντιστή, που προσφέρει ασφάλεια, παρηγοριά και επιβεβαίωση. Όσο μεγαλώνει το παιδί, η όλο και μεγαλύτερη ωρίμανσή του, σημαίνει για εκείνο ότι θα πρέπει να βρει το θάρρος να αντιμετωπίσει, αλλά και τα δάκρυα για να εκφράσει, τους φόβους του. Αυτή η ανάπτυξη του παιδιού μπορεί να καλλιεργηθεί με τη βοήθεια των ενηλίκων που εμπιστεύεται και μπορεί να βασιστεί πάνω τους. 

Σχέση-σύνδεση

Όταν τα παιδιά βρίσκονται σε ανησυχία, η καλύτερη πηγή υποστήριξης θα έρθει από τους πιο κοντινούς τους δεσμούς. Αφουγκραζόμενοι το άγχος ενός παιδιού, αναγνωρίζοντας το πώς νιώθει μένοντας στο πλευρό του, μπορούμε να μειώσουμε τους φόβους.

Μένοντας στο πλευρό του σημαίνει να ακούω με όλη μου την προσοχή, και να καθρεφτίζω πίσω στο παιδί όλα όσα μου λέει, αντί να προσπαθώ να λύσω το πρόβλημα ή να ακυρώνω αυτό που μου λέει.

Εάν το επίπεδο ανησυχίας και φόβου του παιδιού είναι πιο επίμονο και χρόνιο, τότε χρειάζεται να κάνουμε κάποια  βήματα για να το αντιμετωπίσουμε.

Παίζοντας με το φόβο

Ένας από τους τρόπους για να προχωρήσει αναπτυξιακά το εσωτερικό σύστημα του φόβου ή του αισθήματος κινδύνου ενός παιδιού είναι το να αλληλεπιδράσει με τον κόσμο γύρω του. Ενώ μπορεί να ξαφνιαστεί ή να δείξει σημάδια φόβου, παίζοντας με αυτή την εμπειρία μπορεί να χαμηλώσει την ένταση του φόβου. Όσο το παιδί παίζει, ο εγκέφαλός του ενσωματώνει τα σημάδια του φόβου με έναν τρόπο που του λέει ότι ο φόβος δεν μπορεί να μονοπωλήσει τον συναισθηματικό του κόσμο. Παραδοσιακά παιχνίδια που μπορούν να βοηθήσουν σε αυτό είναι το κρυφτό, το “κου-κου-τζα”, και από επιτραπέζια παιχνίδια  έως ιστορίες που περιλαμβάνουν κίνδυνο και φόβο. 

Θάρρος και γενναιότητα

Τα παιδιά που είναι κάτω από την ηλικία  5-7 δεν είναι σε θέση να εκφράσουν θάρρος, επειδή δεν έχει ολοκληρωθεί το τμήμα του προμετωπιαίου φλοιού στον εγκέφαλο τους. Έχουν την ικανότητα να αισθάνονται ένα έντονο συναίσθημα κάθε φορά, οπότε ο φόβος τους μπορεί να τα κυριεύσει και, όταν πιέζονται, μπορεί να νιώσουν απογοητευμένα, απρόθυμα ή επιθετικά. Όταν ένα παιδί είναι 6 ετών ή μικρότερο, είναι καλύτερο να συνοδεύεται από κάποιον που εμπιστεύεται, κάθε φορά που χρειάζεται να βρεθεί αντιμέτωπη με πράγματα καινούρια ή τρομακτικά. Είναι σημαντικό να μην  αφήσουμε να την καθοδηγήσει ο φόβος, με την έννοια που θα την κάνει να αποφασίσει τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει. Για τα μεγαλύτερα παιδιά βοηθώντας τες να εκφράσουν τί είναι αυτό που τις εμποδίζει είναι χρήσιμο. Όταν θα βρουν τις λέξεις για αυτό που τις τρομάζει, θα έχουν μεγαλύτερη ευχέρεια να αρθρώσουν τις επιθυμίες τους, αυτές που θα τις βοηθήσουν να αντιμετωπίσουν με θάρρος ό,τι τους δημιουργεί πανικό. 

Δάκρυα

Οι φόβοι μπορούν, επίσης, να ανακουφιστούν, βοηθώντας το παιδί να εκφράσει τη θλίψη του για τα πράγματα που την ανησυχούν. Για παράδειγμα, μπορεί να αναφέρθει σε έναν φίλο που δε θέλει να παίξει μαζί της έως στο ότι δε θέλει να μεγαλώσει.

Μερικές φορές, το μόνο που μένει να κάνεις, είναι να κλάψεις, ή να αισθανθείς την απογοήτευση κάποιου μέσα από το πρόσωπο του φόβου. Αυτό θα έχει σαν αποτέλεσμα την απελευθέρωση του φόβου, όπως επίσης και την ανθεκτικότητα απέναντι στο άγχος.

Ο εγκέφαλος είναι ένα εξελιγμένο και σύνθετο σύστημα φτιαγμένο για να μας ενεργοποιεί όταν κινδυνεύουμε. Αυτό σημαίνει, ότι στα παιδιά, ενεργοποιείται όταν υπάρχει ή αναμένεται να συμβεί ένας αποχωρισμός. Όσο το παιδί μεγαλώνει, το σχήμα και η μορφή των φόβου και κάθε είδους ανησυχίας, μπορεί να αλλάξει,σε αντιστοιχία με  το αναπτυξιακό του στάδιο. Ο ρόλος των ενηλίκων στη ζωή τους είναι να καλλιεργήσουν βαθιές συνδέσεις μαζί τους, να τους αφουγκράζονται και να αποδέχονται τους φόβους τους, να τους βοηθήσουν να είναι προσεκτικοί, να εκφραστούν με τα δάκρυά τους, ή να προχωρήσουν προς το θάρρος, ως την απόλυτη απάντηση απέναντι σε αυτό που τους δημιουργεί φόβο και ταραχή.

Μετάφραση Αγγελική Ελευθεράκη, Ψυχολόγος Msc, Πιστοποιημένη Εκπαιδεύτρια Γονέων

στο κείμενο της Deborah Mac Namara, PhD, Clinical Councellor and Developmentalist “What kids worry and fear at different ages” 

Όλες οι παρατηρήσεις που έχουν γίνει σε italics είναι γραμμένες από την Αγγελική Ελευθεράκη

*Η μονιμότητα του αντικειμένου είναι η κατάκτηση της γνωστικής αντίληψης ότι ένα αντικείμενο υπάρχει, ακόμα κι αν δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με τις αισθήσεις μας. Έτσι ένα βρέφος κάτω των 6-8 μηνών που βλέπει την μητέρα του να απομακρύνεται από το οπτικό του πεδίο, δε γνωρίζει ότι η μητέρα του υπάρχει, όταν δεν τη βλέπει και δεν την ακούει. Είναι σαν να έχει μία αίσθηση ότι η μητέρα του δεν θα επιστρέψει ποτέ.

Στο κείμενο, έχουν χρησιμοποιηθεί και τα δύο γένη για να αναφερθούμε σε παιδιά σε όλo το φάσμα του φύλου. Για πρακτικούς λόγους χρησιμοποιείται το αρσενικό στο πρώτο μισό και το θηλυκό γένος στο δεύτερο μισό κείμενο.